Borealis 2022: Lasse Marhaug, mengder te og søraust-asiatiske FEN på heilage betongveggar

Konsertmelding frå Borealis – en festival for eksperimentell musikk:
Ensemble neoN/FEN/Lasse Marhaug – Fractured Times. A Reunion of Strangers.
19. masr 2022 kl. 15:00–18:00
Slettebakken kyrkje, Bergen

Kritikar Åsa Osmundsen Opedal. (Foto: Privat)

I eit samarbeid som har føregått over to (diverre digitale) år har Noregs pioner innanfor støy, Lasse Marhaug, i prosess med det asiatiske musikkollektivet Far East Network (FEN) og Ensemble neoN utarbeida denne tre-timars konserten og utveksla lydar, idear og prosessar.

Borealis har gjort det dei gjer best – invitert publikum inn i det som for mange er ein uoppdaga oase.

Prosjektet har fått namnet Fractured Times. A Reunion of Strangers, passande for koronatilstanden me har vore i, og består av to verk framført av Ensemble neoN i Slettebakken kyrkje på Landås.

Asian fusion
Ein busstur frå Bergen sentrum ligg Slettebakken kyrkje, eit minimalistisk bygg teikna av Tore Sveram som vart inspirert av den japanske arkitekten Kenzo Tange. Borealis har gjort det dei gjer best – invitert publikum inn i det som for mange er ein uoppdaga oase.

Slettebakken kirke frå 1970 ligg i Årstad bydel i Bergen. Ho er teikna av Tore Sveram, som vart inspirert av den japanske arkitekten Kenzo Tange. (Foto: Thor Brødreskift/Borealis)

Eit ope, triangelforma kyrkjerom i betong med smale vindauge slepp inn gliper av ljos. Ved alteret stig ein kraftig støttesøyle opp mot taket og peikar mot himmelen. Kyrkja vert òg kalla «Ad Astra», som betyr «mot stjernene», og arkitekturen ber tydeleg preg av den japanske estetikken med fullt fokus på materialet og dei enkle formane. Her er det ingen overdådige måleri eller utsmykkingar i edle metallar som konkurrerer om merksemda. Kyrkja er slåande vakker.

Den kryptiske programteksten opplyser om at arrangementet varar frå 15.00 til 18.00, og at ein kan kome og gå som ein vil. Kanskje det er ulike lydstasjonar ein skal bevega seg mellom? Dei set vel ikkje opp ein tre-timars konsert utan åtvaring. Eller?

Det visar seg å vera to konsertar. Først 90 minutt, deretter fem minutt pause, før 75 nye minutt. Eit arrangement for dei tolmodige, altså.

Passande for det asiatiske samarbeidet serverer bergenske Tedragen nydeleg te frå Kina og er med på å setja ei seremoniell, opphøgd ramme rundt kulturutvekslinga som tek plass i kyrkja.

Musiker, komponist og lydtekniker John Hegre frå Tedragen serverar te gjennom heile konserten. Den vetle bedrifta Tedragen oppstod faktisk etter ein turné Hegre og Lasse Marhaug hadde med prosjektet deira, Jazzkammer. Hegre vart så begeistra etter ei tesmaking i Guangzhou i Kina klokka to på natta etter ein konsert at han starta Tedragen saman med nokre andre musikarar i Bergen. (Foto: Thor Brødreskift/Borealis)

Visuelt, samfunnskritisk verk
Første konsert er eit verk lagd av FEN – Far East Network – saman med norske Ensemble neoN. FEN består av fire musikarar frå Beijing, Tokyo, Singapore og Seoul; Otomo Yoshihide, Ryu Hankil, Yan Jun and Yuen Chee Wai. Alle medlemma har individuelle karrierar innan den eksperimentelle musikkscenen i sine respektive land, og starta musikkollektivet med ein intensjon om å vera ein institusjon for kulturelle utvekslingar med andre eksperimentelle musikarar i Asia. Og no Noreg. Dei er ikkje med på festivalen, men skal likevel ha stort nærvær på Landås dei neste 90 minutta.

Kyrkjerommet vert dominert av ein stor skikkelse som gjer kommanderande instruksjonar, før han stikk fingrane i øyra og forsvinn. Då startar musikken. (Foto: Thor Brødreskift/Borealis)

Konserten startar med stillheit. Ensemble neoN er avventande. Eit andlet dukkar opp på veggen. Over fleire minuttar, i stillheit, vert me sitjande og sjå opp på det projiserte andletet som strekker seg over fleire meter. Mannen på veggen er tyst, men med alvorleg mine.

Skikkelsen på veggen har vår fulle merksemd og ser utover publikummet sitt medan han gestikulerar. Ensemble neoN sit i midtskipet i kyrkja, FEN – Far East Network – er med som projeksjonar på kyrkjeveggane. (Foto: Thor Brødreskift/Borealis)

Hendene gestikulerer på insisteranda vis, og han prøvar tydelegvis å fortelja oss noko. Eller kanskje ensemblet? Dei sitt òg og kikkar opp. Det store manneandletet som svevar over oss i kyrkjerommet leiar tankane mot religion og mektige leierar. Han har vår fulle merksemd og ser utover publikummet sitt. Med eit stikk han fingrane i øyrene og forsvinn. Veggen vert berre vegg att. Kva er det han lukker øyrene for?

Ensemble neoN byrjar å spela. Det er ein forsiktig start, men lydlandskapet opplevast likevel faretruande. Sopran Silje Aker Johnsen verkar å bruka munnen, men eg høyrer ingenting. Eller? Kanskje eit nesten lydlaust pes eller stønn.

Sjølv dei lågaste lydane trer fram og knitring og knirking sprakar over høgtalarane.

Ein boge vert sakte dreidd over fiolinstrengene. Saksofonisten lagar svake bleselydar med instrumentet sitt, men ingen klare tonar kjem ut. Med forsterkar kjem likevel lydane nær. Sjølv dei lågaste lydane trer fram og knitring og knirking sprakar over høgtalarane.

Ensemble neoN. (Foto: Thor Brødreskift/Borealis)

Ei anna skikkelse dukkar opp på høgre kyrkjevegg. I motsetning til mannen på venstre har han eit uttrykksfullt andlet, sterkt prega av sinne. Med spente knyttnevar prøver han òg å signalisera noko. Han ristar på hovudet og eg tek meg sjølv i å gjera det same. Rommet er anstrengt og skuldra kryp oppover.

Den første skikkelsen kjem tilbake att og no er det to stykk som innstendig prøvar å formidla noko til oss. Han presser si eige hand ned med den andre handa i ei slags Tai Chi-aktig forflytting av ikkje-synleg energi. Kva er dei prøver å sei?? Eg forstår ikkje kva det er, berre at det er noko veldig viktig. Kommuniserer dei to skikkelsane med kvarandre? Eller mot kvarandre? Er dei på lag? Eg får ikkje inntrykk av at dei instruerer musikarane, men at det dei prøvar å formidla er overordna musikken.

Ensemble neoN og FEN – Far East Network. (Foto: Thor Brødreskift/Borealis)

Det er enklast å lukka auga og sjå vekk
Dei forsvinn og vert erstatta av filmopptak av grøn, frodig jungel. Musikarane legg frå seg instrumenta sine og ser opp på filmopptaka. Me høyrer lyden av fuglar og grashopper. Kameraet oppdagar ein sofa i jungelen som er halvvegs dekka av mugg og råte, og eit teppe av sopp er i ferd med å ta over det malplasserte objektet. Musikarane har umerkeleg byrja å spela igjen. Sukkande trommer og sukkande saksofon saman med lyden av eit yrande, rikt naturliv gjer rommet behageleg å vera i. I ei organisk rytme med bølger av opptakt og slummer oppstår ulike lydar som naturleg glir inn i eit landskap av balanse og sinnsro. Det verkar tilfeldig, men samstundes ikkje. Kjensla musikarane klarar å skapa av å vera i ein fredfull jungel under open himmel er langt i frå det mørke rommet me faktisk er i.

Så skiftar tempo igjen, og filmopptaka vert meir hektiske. Det vitnar om eit ustødig kamera heldt av skjelvande hender av nokon på flukt i jungelen.

Med tydelege, repetative gestar legg den uttrykkslause mannen handa si over munnen, øyrene og auga. Han etterliknar dei tre apekattane Mizaru, Kikazaru og Iwazaru, eit kjent motiv i japansk kunst; Mizaru som dekker auga for å ikkje sjå noko vondt, Kikazaru som dekker øyrene for å ikkje høyra noko vondt og Iwazaru som held seg for munnen for å ikkje sei noko vondt. Dei tre gestane symboliserer at ein ikkje skal dvela ved vonde tankar. Om ein ikkje ser, høyrer eller pratar om vonde ting er ein garantert lykke.

Gjennom ordlaus kommunikasjon klarar skikkelsen å formidla dei tre vise apane sin filosofi: Ikkje snakk, ikkje sjå, ikkje lytt. (Foto: Thor Brødreskift/Borealis)

Bak oss vert tangentane på orgelet pressa ned i lange strekk. Det er alarmerande, det høyrest ut som skrik. Musikken eskalerer i tempo, intensitet og volum. Lyden av fløyte høyrest ut som lyse jentehyl med høge, skjerande tonar.

Me er fanga midt i mellom eit ritual og ein japansk horrorfilm.

Kvinande røyst og kvinande fiolin glir inn i kvarandre. Det er eit orkester av ulyd no, og ein pipelyd som liknar tinnitus-lyd. Ein boge vert dratt over ei blokk av isopor, og tunge slag mot ei massiv tromme fortel meg at me er med i eit ritual. Saksofonen maner fram klagande tonar som høyrest ut som repeative apehyl medan Johnsen si knirkete røyst er som henta ut av filmen The Grudge. Me er fanga midt i mellom eit ritual og ein japansk horrorfilm.

Ensemble neoN (Foto: Thor Brødreskift/Borealis)

Dei ubehagelege lydane i høg frekvens lydar syntetiske og fjernt frå den behagelege naturtilstanden me nett var i. Det er kaotisk, bråkete og verkeleg ubehageleg. Både lydane og stemninga.

Verket er engasjerande og involverer publikum ved at me vert sittande fulle av spørsmål som me vil ha svar på. Eg får inntrykk av at FEN prøver å vekka oss mennesker med verket. Dei tre apane som nektar å ta inn over seg vondskap, i kombinasjon med den malplasserte sofaen, dumpa i naturen, kan tolkast som at det handlar om mennesket si invasjon og destruksjon av naturen.

Apane er ein metafor for korleis me fortreng problema kring oss og drep den vakre naturen sjølv om all logikk skriker at me må halda tilbake og ensemblet sin støy legg seg over den fredfulle jungelen. Mennesket øydelegg naturen samstundes som me lukker øyrene og auga for det og unnlèt å ta det ordentleg inn over oss, eller rydda tilstrekkeleg opp.

Me treng meir te.

Skikkelsane utvisar frustrasjon over å skrika og gestikulera og ropa etter hjelp, utan å verte høyrt. Verda går under og ingenting skjer. Det endar med at musikarane forlèt rommet medan ei støy heng att i rommet og verket døyr ut som eit stort antiklimaks. Det er ingen applaus. Me sitt igjen tømte for energi og skremte av horroren. Me treng meir te.

Verket kulminerer i at kyrkjeveggane vert dekka av fleire videoverk. (Foto: Thor Brødreskift/Borealis)

Piskande kjetting driv transen fram
Det neste verket, Seventy, er laga av Lasse Marhaug for Ensemble neoN.

Det er maraton no. Nesten alle er gått etter allereie to timar med konsert, og det er den harde, seige lyttekjernen som sitt igjen. Det sta publikummet som er for nyfiken på neste verk til å gå. Frenetiske føter dirrar av utålmod. Ute er det sol, men me sitt inne i ei mørk kyrkja. På veg inn i tredje time med støy.

Marhaug brukar vanlegvis elektroniske verkemidlar i musikken sin og er van med å spela sjølv på scena. I samarbeidet med Ensemble neoN ville han sjå om hans elektroniske univers kunne oversetjast til eit akustisk lydunivers, og om han klarte å overføra sine idear til eit ensemble, som han sa til Ballade under ei sniklytting på det nye Munchmuseet i Oslo ei veke før festivalen i Bergen.

Ensemble neoN brukar ukonvensjonelle redskap for å gjenskapa Marhaug sitt elektroniske univers. (Foto: Thor Brødreskift/Borealis)

Musikarane kjem ut att ein etter eit. Den dronete støyen har vore konsekvent gjennom pausen og det er ingen tydeleg avbrekk mellom konsertane anna enn at musikarane forsvann i nokre minutt. Ane Marthe Sørlien Holen på slagverk er ein av dei første som kjem ut. Ho er essensiell i dette verket, der slagverket ligg som ein grunnleggande pådrivar og eit sentralt element i komposisjonen.

Slagverkaren er essensiell i Marhaug sitt verk Seventy, og brukar mellom anna kjetting og tomme hermetikkboksar som instrument. (Foto: Thor Brødreskift/Borealis)

Ho startar med å kasta kjetting med jamn takt på ei stor tromma, og den dominerande rytmen høyrest ut som ein svær, sakte, galopperande hær som marsjerer mot oss. Langt vekke i frå, på veg mot kamp. Tyngda av den metalliske kjettingen som sleppes ned mot trommeskinnet er ein gjennomgåande del av verket, og setter rytmen for konserten. Orgelet lyder som alarm. Dette er òg eit mørkt stykke.

Det er som eit arbeid å sitja her, men eit arbeid som kjennest riktig ut.

Verket brukar ukonvensjonelle instrument, og instrumenta på ukonvensjonelle måtar. Ein skuff med plastposar og skruer som ein hand raslar nedi forsterka av mikrofon lager skurrete lyd. Ein cellostreng vert gnidd på av ei hand kledd i tørkle. Eit metallrøyr gnissar over gitarstrenger. Det er atonalt, og tidvis verkar det som dei ikkje spelar saman i det heile tatt. Likevel er det noko hypnotiserande og rytmisk med verket som dreg ein i det dystopiske lydlandskapet.

Orgelet lyder som alarm. Dette er òg eit mørkt stykke, skriv Ballades meldar. (Foto: Thor Brødreskift/Borealis)

Det komplekse lydlandskapet har ein stødig intensitet, med veldig gradvise skiftingar og variasjonar, og kan skildrast som eit minimalistisk støyverk. Retninga er heile vegen den same, med repetativ puls som over tid set oss i transe. Denne transen, denne stemninga, er ikkje noko ein kan hoppa inn i, men noko som oppstår over tid. Det er som eit arbeid å sitja her, men eit arbeid som kjennest riktig ut.

Siste innspurt
Tre tekoppar seinare.

Musikarane vert meir og meir maniske. Dei er på veg inn i ein transe. Fiolinbogen dansar raskt over strengene. Saksofonen hylar. Gøymt bak trommesettet har trommeslagaren satt seg ned, og no gnikkar ho manisk med ein svamp på ein ballong i sirkulære rørsler. Eg kjenner meg oppglødd, utan heilt å forstå kvifor. Dette er utmattande, og det motsette av forløysinga ein kan få av å gå på ein popkonsert og synga med. Verda går definitivt under. Det kjennes ut som me er i ei hula under bakken no, kanskje underverda i filmen Matrix. Eller på eit tog som køyrer altfor fort.

Ein uidentifiserbar lyd liknar trippinga til eit pilande insekt, og eg ser for meg ei svær bille som kravlar over hovudet på oss. Trommeslagaren slår på ein stor gong så vibrasjonane gjallar ut i rommet og kan kjennast i føtene og kyrkjebenken.

Det kjennest ut som me har vore saman om noko spesielt, og det er verkeleg ein stor prestasjon av Ensemble neoN.

Tid byrjar å følast relativt når ein sitt i ro over så lang tid og mottar støy. Det som kjentes ut som 15 minutt i starten kjennes no ut som eitt minutt. Og omvendt. Plutseleg verkar eit minutt uendeleg lenge. Uthaldenheita vekslar.

Slagverkaren si maniske speling som berre fortsett og fortsett får meg til å tenka på den ekstreme gitaristen, «The Doof Warrior», i filmen Mad Max: Fury Road (George Miller, 2015). (Foto: Pressebilde fra Warner)

Støyen vert høgare og raskare jo lengre me kjem ut i stykket, og no arbeidar verkeleg trommeslagaren. Med krøka rygg og besett andlet piskar ho tromma sadistisk med kjetting og får meg til å tenka på den kompromisslause gitaristen i filmen Mad Max: Fury Road. Fastlenka til eit svært køyretøy speler han som besatt på den flammesprutande gitaren medan dei er på full fart inn i ein krig gjennom ørkenen. Ho er ei stjerne. Me nærmar oss enden på dette langdistanseløpet. Og så, på slaget 18:00, avsluttar ensemblet brått. Det er over.

Euforisk og utmatta
Me klappar for innsatsen, uthaldenheiten og dedikasjonen. Etter tre timar i denne mørke, bråkete unntakstilstanden er eg både utmatta og euforisk. Kva skjedde?? Det kjennest ut som me har vore saman om noko spesielt, og det er verkeleg ein stor prestasjon av Ensemble neoN.

Dei to separate verka står godt saman, og Marhaug sin valdsame konsert fungerer bra som avslutning. Det er sjølvsagt litt synd at ikkje fleire får sjå den siste konserten ettersom dei fleste kastar inn handkledet før det – noko som er veldig forståeleg. Det er tålmodskrevjande å sitja gjennom ein slik konsert over tre timar, men det har absolutt ein verdi òg, å sitja gjennom heile strekket for å verkeleg verte sugd inn i dette universet og det fantastiske rommet.