Politikk, sjanger og etnisitet – musikk som naudsyn

I siste nummer av tidsskriftet Syn og Segn er temaet musikk og krafta i musikken. Ballade er takksam for tillatelsen til å gjenbruke to av tekstane frå utgåva; Jan Lothe Eriksens «Politikk, sjanger og etnisitet – musikk som naudsyn» og Odd Nordstogas «Songen i fuglens munn». Vi startar med Lothe Eriksens tekst om politiske songar og kunstnarleg ytringsfridom, som er under sterkt press over heile verda.

Den siste tida har vi vore vitne til eit utal av videosnuttar på nettet frå demonstrasjonane i Chile. På videoane kan vi sjå demonstrantar som gjer bruk av songar frå kupp-tida på 70-talet. Songen «¡El pueblo unido, jamás será vencido!» (‘Eit samla folk blir aldri overvunne’) av Sergio Ortega og gruppa Quilapayún stod sentralt for chilenarar i denne tida. Basert på eit slagord frå Salvador Allende sin valkamp blei songen til i juni 1973, like før kuppet i landet 11. september. Etter kuppet vart songen viktig i motstandskampen mot Pinochet sitt regime.

Det same gjaldt songane til Victor Jara, skodespelaren og folkemusikksamlaren, ikonisk visesongar, tekstforfattar og komponist i den chilenske rørsla «nueva canción» (‘ny song’). Rørsla oppstod i Chile på 60-talet med eit ønske om å løfta fram folkemusikken i landet, men utvikla seg seinare til å bli ein del av kampanjen som førte til at Salvador Allende blei vald til president i 1970. Victor Jara var eit kulturelt og politisk ikon og ei drivande kraft i denne rørsla, og han var derfor også ein av dei fyrste som Pinochet-regimet etter kuppet arresterte og tok livet av.

På eit av Facebook-klippa frå dei siste demonstrasjonane i Chile framførte ein armada av gitaristar saman med eit folkehav Victor Jara sin song «El Derecho de Vivir en Paz» (‘Retten til å leva i fred’) framfor Nasjonalbiblioteket i Santiago, og som munna ut i det alt nemnde slagordet «¡El pueblo unido, jamás será vencido!» – eit samla folk blir aldri overvunne.

Chilenske demonstrantar løfter gitarar i været og syng Victor Jaras «Retten til å leva i fred» framfor Nasjonalbiblioteket i Santiago 25. oktober 2019 (Foto: Stillbilde fra video som ble spredt i sosiale medier under demonstrasjonene)

Eit valkampslagord frå slutten av 60-talet hadde neppe overlevd og framleis hatt slik kraft utan at det var del av denne songen.

Victor Jara måtte bøta med livet for musikken og tekstane. Dei var både poetiske og vakre, men også tydelege og politiske, og med brei appell – nasjonalt som internasjonalt. Lillebjørn Nilsen sin song «På en stadion i Santiago» handlar om nettopp Victor Jara og har gått verda over, og med spansk tekst blir han sungen i Chile.

Ytringsfridom under press
Denne historia er ikkje unik. Ei lang rekke kunstnarar rundt om i verda blir i dag forfølgde, trakasserte, sensurerte, fengsla med og utan dom, og endå til drepne for kunsten sin. Kanskje tenkjer vi at det er særleg under totalitære regime at sanninga forsvinn, at ytringsfridomen blir knebla, og at kunstnarar blir nekta å utøva yrka sine. Dei seinare åra har vi sett at også vestlege demokrati har auka problem med å akseptera og tolerera frie kunstnarar. Det offentlege ordskiftet blir stadig meir polarisert, og det blir vanskeleg å ha ein sakleg debatt også om kunstnarlege arbeid.

Spania var i 2018 det landet i verda som fengsla flest musikarar – for andre året på rad

Artisten Moddis prisverdige «Unsongs»-prosjekt frå 2016, ei samling av 12 forbodne songar, viser noko av breidda i kva type songar som blir sensurerte, i kva samanheng og frå kor dei kjem – frå nemnde Victor Jara til britiske Kate Bush, frå russiske Pussy Riot til norske Birgitte Grimstad.

Moddi (Foto: Jørgen Nordby)

I mars 2019 la den internasjonale ytringsfridomsorganisasjonen Freemuse fram sin årlege statusrapport over brot på kunstnarleg fridom i verda, «The State of Artistic Freedom». Det er dyster lesing. Kunstnarleg ytringsfridom er under sterkt press – innanfor alle kunstområde over heile verda. Også i Europa. Talet på konkrete og dokumenterte saker auka frå totalt 553 i 2017 til 673 i 2018 i 80 land. Og som tidlegare år er kunstnarar innanfor musikkområdet mest utsette (270 saker i 55 land). Dette inkluderer sensur, trakassering, trugsmål, forfølging, domfelling, fengsling og også drap. Alt for å driva med kunst.

Talet på konkrete og dokumenterte saker auka frå totalt 553 i 2017 til 673 i 2018 i 80 land. Og som tidlegare år er kunstnarar innanfor musikkområdet mest utsette (270 saker i 55 land).

Bak kvar sak finst enkeltkunstnarar og utøvarar. Men enkeltsakene er berre dei som lar seg dokumentera. Truleg er det toppen av eit stort isfjell. For det er ikkje ei einskild dokumenterbar sak når all musikk blir forboden i ein region, når heile folkegrupper blir nekta å utøva den tradisjonelle musikken eller folkekunsten, når halve befolkninga – kvinnene – i eit land eller ein region ikkje får framføra musikk offentleg, når seksuell legning eller religiøs tilknyting er til hinder for utøving av kunsten, eller når sjangrar blir erklærte som djevelens verk og forbodne.

Politisk aktivisme og mot
Det finst også i dag ei lang rekke politiske musikarar, slik som i Chile den gongen på 70-talet. Som rapportane frå Freemuse dei siste åra har vist, er ikkje brot på kunstnarleg ytringsfridom noko som skjer berre i Midtausten, Afrika, Asia eller Latin-Amerika. Sakene i desse regionane er alvorlege nok. Men fleire saker blir avdekte i Europa og USA. Det er ikkje mindre alvorleg.

Spania var i 2018 det landet i verda som fengsla flest musikarar – for andre året på rad: 14 rapparar har fått fengselsdommar. For å visa støtte til katalansk sjølvstyre eller gjera narr av nasjonale symbol blir spanske rapparar dømde til fleire år i fengsel.

Den mest kjende av desse sakene er saka til rapp-artisten Jose Miguel Arenas Beltrán, kjend som Valtònyc. Han har rømt til Belgia frå dommen på tre og eit halvt år for å ha fornærma den spanske kongefamilien og for å ha oppfordra til terrorisme, med tekstar der han trugar med å sleppa ei atombombe på ein lokalpolitikar. (Det som i tillegg er interessant med denne saka, er at Schengen-landet Belgia nektar å utlevera Valtònyc til Schengen-landet Spania!) Men kva er ein rappar, om ikkje teksten er provoserande og sett på spissen? Og korleis kan ein moderne rettsstat ta bokstaveleg ein artist som påstår at han vil sleppa ei atombombe på ein politikar?

Ein annan politisk artist som for tida er særs aktiv, er vietnamesiske Mai Khoi. Ho vil helst berre vera ein fri artist, seier ho, men situasjonen i heimlandet tvingar ho til politisk aktivisme. Ho var ei elska og prisa popstjerne i heimlandet fram til 2016. Då vart ho lei av å senda alt ho skreiv til sensurstyresmaktene for godkjenning.

Til parlamentsvalet same året lanserte ho seg sjølv som uavhengig demokratisk kandidat. I eittpartistaten Vietnam. Dette førte til at ho fekk forbod mot å opptre offentleg, og ho opplevde ein lang periode med trakassering og forfølging. Det blei ikkje betre av at ho kom seg inn på eit møte mellom president Obama og representantar frå sivilsamfunnet, då han vitja landet. Eller då ho seinare demonstrerte mot president Trumps bilkortesje i Hanoi med banneret «Piss on you Trump». Som fylgje av dette vart ho kasta ut av leilegheita si og forfølgd av «Not So Secret»-politiet i gatene i Hanoi. «Not So Secret»-politiet – eller «det ikkje så hemmelege politiet» – er hennar eige nemning på overvakingspolitiet.

Piss on you, Trump (Foto: Bennett Murray)

Dette skjedde fordi Khois aksjonsform inkluderer direkte strøyming på Facebook når ting skjer. Då ho blei kasta ut og forfølgd i gatene i Hanoi, var ho oppteken med å filma og strøyma hendingane direkte på Facebook. Det sørgde ho også for å få gjort då politiet dukka opp i studio under innspelinga av det nyaste albumet hennar. Filmen av dette blei lagd direkte ut på Facebook-sida hennar – og ligg der enno.

Det blei til slutt album: Med innspelinga tar Mai Khoi eit stort steg både musikalsk og tekstleg og frir seg frå popmusikken som ho tidlegare arbeidde med, og frå dei tronge rammene regimet sette for tekst og innhald. Ho tok seg ikkje bryet med å senda musikken til godkjenning hos sensurstyresmaktene i kulturdepartementet, for ho hadde nemleg aldri fått gitt ut denne plata i Vietnam.

Såleis fekk organisasjonen SafeMUSE æra av å lansera albumet hennar, Dissent, som fyrste albumet i mars 2018. Khoi er fri – trass i at ho framleis har Hanoi som base for arbeidet. Ho seier: «No skapar eg songar utan å tenkja på sensuren. Og eg føler meg verkeleg fri, sjølv om eg har problem som følgje av dette. Men songane mine er verdifulle. Verdifulle og viktige fordi dei inneheld ekte følelsar.» Og ho seier vidare: «Eg ser ikkje på meg sjølv som ein aktivist. Eg er ein artist – som får folk til å tenkja og agera på nye måtar.»

Mai Khoi. Då ho blei kasta ut og forfølgd i gatene i Hanoi, var ho oppteken med å filma og strøyma hendingane direkte på Facebook. Det sørgde ho også for å få gjort då politiet dukka opp i studio under innspelinga av det nyaste albumet hennar. (Foto: Thomas Bo Pedersen)

Då ho kom heim til Hanoi etter lanseringa av Dissent våren 2018, blei ho halden tilbake på flyplassen i åtte timar. Takk vere press frå internasjonale medium, ei rad ambassadar og organisasjonar sleppte dei ho til slutt laus. Og då ho seinare kom tilbake til Hanoi etter jobb utanlands, tok den norske ambassaden imot ho på flyplassen med blomar.

Friby for musikk
Ein tredje politiske aktivist med nært forhold til Noreg er fribymusikar Abazar Hamid, fyrste fribymusikaren som er stasjonert i musikkfribyen Harstad. Den sudanske arkitekten starta som fredssongar tidleg, men fyrst i 1997 blei han eit kjent namn då han slutta som arkitekt og starta eit regnbogeprosjekt. Målet med prosjektet var å samla musikarar frå heile Sudan for å arbeida for å få songar om menneskerettar og verdigheit gjennom i sensurkomiteen. Seinare prøvde han å få dei krigshissande arabiske Hakama- eller Janaweed-songarane til å synga om fred. Slikt gjer ein ikkje ustraffa. Etter at han lanserte sitt fyrste soloalbum i Sudan, Sabahak Rabah («God morgon heim») blei sensuren og truslane så pågåande at han fann det best å rømma landet med familien sin. Etter seks utrygge aktivist-år i eksil i Kairo kom han til Harstad – den fyrste erklærte fribyen for musikk i verda – som den fyrste fribymusikaren i verda.

«Eg føler meg forplikta til dette». Abazar Hamid

Abazar sine songar har blitt nytta i demonstrasjonane i Sudan. Det er framleis uro i Sudan, men makta er delt mellom militærjuntaen og opposisjonen. Kanskje kan han snart reisa ned og framføra songane sine frå albumet We Need Peace som han gav ut i Noreg i fjor, saman med albumprodusent og med-gitarist Knut Reiersrud – utan truslar og sensur?

Abazar Hamid i eit stillbilete frå minidokumentaren SAFE#4, der Hamid møter Bugge Wesseltoft. Dokumentarserien SAFE er utvikla av Safemuse (Foto: Safemuse, stillbilde fra video)

Mange meiner at det er dei politiske songane som er det store problemet, at dei eggar til strid, og at kunstnarane såleis kan takka seg sjølve for det dei opplever av truslar og vald. Men for dei aller fleste som nyttar musikken slik, er det eit kall. Ei nødvendigheit. Noko dei må. «Eg føler meg forplikta til dette», seier Abazar Hamid. «Ikkje berre fordi eg er frå Sudan, men fordi eg var i Darfur, og fordi musikken blei brukt der for å støtta opp om kampen mot folkemordet.»

Feil sjanger på riktig stad
Det er ikkje berre politiske tekstar som uroar styresmakter, diktatorar og fanatiske religiøse leirar. Også sjanger i seg sjølv skaper angst og ønske om sensur og fengsling. I fribyen Harstad sit no også to rockarar som vart fengsla for å spela feil sjanger. Nikan «Siyanor» Khosravi og Arash «Chemical» Ilkhani er kjernen i metall-bandet Confess. Etter varetekt og langvarig soning i einecelle i Iran slapp dei ut mot kausjon. Etter at dei kom ut frå Iran, har dei fått ein samla dom på 14,5 år i fengsel, og frontmann Khosravi har i tillegg ein dom på 74 piskeslag – alt for å spela rock.

I Nord-Noreg har dei funne nye bandkameratar og er fulle av pågangsmot for å fortsetta musikar-karrieren. Med den siste singel-utgivinga Evin, kalla opp etter fengselet dei var sperra inne i, og ei planlagd ny albumutgiving med namnet Revenge at All Costs, har nok ikkje «problemet» Confess stilna for det iranske prestestyret med det fyrste.

Det same gjeld den iranske svartmetallartisten Sina Winter, som kom til Infernofestivalen i Oslo i 2013. Han hadde til då klart å halda seg under radaren for regimet i Iran. Sina produserte musikk, «Old School Black Metal», inspirert av norske svartmetall-heltar og gamal persisk mytologi, og gav han ut utanlands. Sidan blei det norske metallmiljøet merksam på Sina og bandprosjektet hans From the Vastland. Han var då med i ein pågåande norsk dokumentarfilmproduksjon om svartmetallmusikk rundt om i verda, «BlackHearts».

Som ei følgje av dette blei han invitert til metallfestivalen Inferno i Oslo påska i 2013. Her sette dei saman eit draume-band for Sina, og for fyrste gong stod han på ein scene og spelte musikken sin for eit levande publikum. Besøket i Oslo førte også til eit intervju på BBC. Mange var difor spente då han reiste tilbake til Teheran etter festivalen. Det gjekk for så vidt bra utan arrestasjon på flyplassen.

Men det blei likevel problematisk: Miljøet i Noreg ville gjerne sjå meir til han, og ikkje minst så ville han sjølv gjerne spela inn eit album med folk han hadde treft her. Filmselskapet, som arbeidde med dokumentarfilmen, Gammaglimt (no UpNorth Film) ville også gjerne ha han med på lanseringa av filmen. I 2014 kom han tilbake til Noreg som SafeMUSE sin aller fyrste residensmusikar og spelte inn albumet Temple of Daevas saman med norske musikarar.

Sidan blei han. Truslane frå heimlandet blei etter kvart pågåande, og ikkje minst ei innkalling til avhøyr fekk UDI til å vakna. Slik blei han verande ut over den gitte visum-perioden.

Sinas musikk blømer i eksil i Noreg, og stadig nye album med tema frå gamal persisk mytologi finn vegen ut frå Sinas univers. Etter tre album, ein EP og ein verdslansert dokumentarfilm er han no ein integrert del av det norske svartmetall-miljøet og strevar som alle andre frilansmusikarar her med å få speleoppdrag og merksemd. Eit nytt album er på veg neste år.

Sina Winter (Foto: Henrik Fjørtoft)

«Er musikken så viktig at du ville ofra alt for den?» spør Sina. For han har svartmetallmusikken vore ein stor del av livet, og svaret er difor «ja». Og no, når han er i Noreg og har ein langt større grad av ytringsfridom her enn i Iran, er han framleis oppteken av kunstnarleg fridom: «Om du ikkje engasjerer deg i andre menneske sin situasjon, så kan det same skje med deg …»

Kva er det desse mennene er så redde for?

Og det er mangt regimet i Iran ikkje tolererer. At kvinnene er avskorne frå å framføra musikk, er ikkje berre ei sak for kvinnene, men for heile den iranske kulturen. Halve befolkninga si stemme er forstumma – iallfall formelt og i det offentlege rommet.

Dei to iranske systrene Mahsa og Marjan Vahdat, med stemmer av Guds nåde og eit rikt persisk og tradisjonelt repertoar, er godt kjende for det norske publikummet gjennom innspelingar på Kirkelig Kulturverksted og frå konsertar rundt om i landet. I likskap med andre kvinnelege kunstnarar kan dei ikkje stå på scenen i heimlandet.

Mahsa og Marjan Vahdat (Foto: Tahmineh Monzavi)

Kva er det desse mennene er så redde for?

Etnisitet som kall og dødstrussel
I Afghanistan kan ein ikkje halda på med tradisjonane etter hazara-kulturen. Hazara-folket er ein stor minoritet som gjennom lang tid har vore forfølgd, og som styresmaktene har forsøkt å slakta ned. Mykje av kulturen deira står i fare for å forsvinna for godt. Ein som såg dette, er hazara-kunstnaren og musikaren Hamid Sakhizada. Han ønskte å lyfta fram musikken til hazaraene, men heldt på å bøta med livet for det. Etter at han blei ei nasjonal stjerne på instrumentet dambora (to-strengs luttinstrument) og som hazara-songar, og etter at han starta skule for å føra tradisjonen vidare, prøvde nokon – truleg religiøse eller etniske fanatikarar – å ta livet av han. To av studentane hans vart bortførte. Den eine vart drepen.

Hamid fann det best å rømma landet saman med kona si. Bort frå landet der hazara-tradisjonen høyrer heime. Bort frå familie og vener – og til fribyen Harstad – han i likskap med fleire.

«Det viktigaste for meg er musikken. Derfor er eg her», seier Hamid. «Ingen andre personar prøvde å arbeida med å ta vare på hazara-musikken. Vi har alt gløymt mange ting, og eg er redd at om ti eller femti år så er damboraen også gløymd», seier han.

Den største draumen til Hamid Sakhizada er å dokumentera så mykje som mogleg av hazara-tradisjonen før kulturen forsvinn. Første steg i arbeidet er han i gang med, og i haust gir han ut det fyrste musikkalbum etter at han kom til Noreg, Dai Raft, med tradisjonell hazara-musikk frå ulike regionar i Afghanistan.
Det er ikkje så lang tid sidan tradisjonelt felespel og joik var forbode her til lands. Og framleis er det – einskilde stader – tabu å ta fram joiken. Joiken skulle vekk og blei forbunden med skam, slik også feler blei brende, gravne ned eller gøymde. Båe var fandens verk.

I dag høyrer dette til fortida. Men mange andre stader i verda er musikken og kunsten alvorlege uttrykksformer, ein trussel mot det beståande, noko som skal vekk. Det gjeld for tibetanarar i Tibet. Hazaraer i Afghanistan. Kurdarar i Iran og Tyrkia.

Vi som syng
Historiene er einskildhistoriene til nokre ganske få modige kunstnarar. Men det finst så mange, mange fleire. SafeMUSE og andre organisasjonar arbeider for at musikarar og kunstnarar skal få høve til å arbeida i fridom. Eit symbol i kampen for global kunstnarleg fridom.

I fjor feira vi 70 år med menneskerettane, slik dei i si tid vart definerte av FN. Ytringsfridomen er ein sentral del av alt arbeid med kunsten og essensiell for eit levande demokrati. Men vi kan ikkje ta han for gitt.

Musikarar og artistar står ofte i fyrste rekke i endringsprosessar. Og koplinga mellom musikk og tekst blir eit sterkt uttrykk som både talar til tanken og intellektet, til følelsar og det umedvitne. Musikken er politisk og etnisk, religiøs og kunstnarleg. Men kunstnarar og aktivistar er også sårbare i møte med dei som vil truga dei til tystnad. Det einaste vernet deira er merksemda frå oss som framleis har ytringsfridom og anledning til å ropa ut. For som Sina seier, dei av oss som har høve til det, må bry seg. Elles kan det skje med oss.

Vi som står og syng, skal lykkast.

Ytringsfridomen er som ei skjør plante. Ho må røktast. Ho er ferskvare og må takast vare på og kultiverast under nye stadig skiftande livsvilkår. Sjølvsensur er fyrste stadium av forfall. Han kan bana vegen for totalitær og undertrykkande tenking – og så smittar det over i praktisk politikk.

Sist vinter såg me faretrugande signal på dette også frå norske styresmakter. I samband med teaterproduksjonen «Ways of seeing» meinte statsministeren at kunstnarane «som har laget stykket, må tenke over at de også bidrar til å sette et fokus på politikere og deres omgivelser og mennesker, som bidrar til at det er tøffere å være politiker». Dette er indirekte eit grovt overtramp mot politikkens armlengdes avstand, og det er i tillegg eit auka press mot den kunstnarlege fridomen generelt. Norske kunstnarar har ikkje ansvar for å gjera livet lett for norske politikarar. Det er motsett.

Song for fridom
Den chilenske gruppa Inti Illimani var sentral i protestrørsla i Chile på 60- og 70-talet og samarbeidde tett med Victor Jara. Gruppa var på turné i Europa då kuppet skjedde i Chile i ‘73, og kunne difor ikkje reisa heim. I dag står dei blant demonstrantane på Santiago de Chile og syng songen «¡El pueblo unido, jamás será vencido!», og den sterke strofa: «De pie cantar que vamos a triunfar», i mi omsetting: ‘Vi som står og syng, skal lykkast.’

Det må alle vi som syng for fridom og rettferd.