tonehimmel 2023: Samtidsmusikk frå grasrota

Om dagen har eg til stadigheit spurt meg om kor samtidsmusikken skal høyre heime. Kva stad og kva landskap kler eigentleg denne musikken best? Han har vorte ubønhøyrleg festa til eit urbant landskap, fordi ein ofte må ta i bruk krefter ein stort sett berre finn i byen – musikarar, promosjon, logistikk, og ikkje minst publikum – men kva då med alle dei som bur på heilt andre stader i landet? Er det verkeleg den vanlege konsertsalen som er den beste staden å halde samtidsmusikkonsert?

Dette ser det ut til at komponisten Magnar Åm og resten av teamet bak tonehimmel-festivalen også har tenkt på. Dette er andre året festivalen blir arrangert, med konsertar spreidd utover nær sagt heile Søre Sunnmøre.

Komponist og kunstnarisk leiar av samtidsmusikkfestivalen tonehimmel, Magnar Åm. (Foto: Bodil Maroni Jensen)

Det verkar som noko av tanken bak årets festival har vore samspelet mellom musikken og naturen, og å rykke opp i det tradisjonelle konsertformatet. Ikkje berre vart fleire av konsertane under festivalen heldt utandørs, dei var like mykje naturopplevingar som konsertar. Ein konsert fann stad oppe i Sunnmørsalpane, ein annan inkluderte ei botanisk reise gjennom den spesielle floraen på øya Voksa.

Dette slår meg allereie medan eg køyrer opp ein smal grusveg til fyrste konsert, i ein dal som har fått tilnamnet “Ekkodalen” i den vesle bygda Barstadvika. Ein kvit himmel heng over Sunnmøre denne dagen, og eg tek meg i å lure på kva eg er på veg mot.

For meg er ikkje opplevinga av musikk, spesielt på konsert, berre ei musikalsk ei – det er noko holistisk, summen av sanseinntrykk og omgjevnad skapar ein liten, parallell dimensjon kor ikkje noko anna finst enn akkurat denne augneblinken. Men kjem det nokon fleire enn berre meg i dag? Eg anar ingenting om korleis samtidsmusikkinteressen er inne i Barstadvika, og sjølv om eg er godt vand med å vere ein av få i publikum, stålsette eg meg for særdeles låg oppslutning på denne konserten.

Det er vakkert inne i Barstadvika. Høge fjellsider reiser seg til kvar side av meg, og tankane vandrar til nasjonalromantikken, til hardingfele, til Grieg – ein liten bekk sildrar forbi meg i varmen og fuglane syng kring meg. Skogdrøymd elv som renn forutan song, som Olav H. Hauge sa ein gong.

I oss nordmenn ligg det ein kjærleik til dette landskapet, det er eitt eller anna med den opne himmel og grøne skog som kallar på oss meir enn det gjer for andre folk. Eg kan omtrent sjå Isak Sellanraa frå Hamsuns Markens Grøde vagge oppetter fjellsida, han som er eit slik protobilete på den norske husmann. Kor er samtidsmusikken sin Isak Sellanraa, eigentleg?

Naturen er open, seier han, fjella er slik dei er, og det kan me håpe smitte over til lyttaren.

Det er noko med kunstmusikken etter modernismen som har greve seg ned i kva modernisering og industrialisering betyr, og eg er ikkje sikker på om eg kan høyre dette spektakulære landskapet i samtidsmusikken like mykje som det menneskeskapte. Eit konsertlokale lenger unna operaen i Bjørvika kjem ein uansett ikkje.

Ein annan enn meg har i alle fall dukka opp. Magnar Åm, eldsjel og primus motor for festivalen, er komen ut av skogen, og me slår av ein prat om kva det betyr at musikken får puste under open himmel. Naturen er open, seier han, fjella er slik dei er, og det kan me håpe smitte over til lyttaren. Me blir til slutt ei lita forsamling som vandrar opp mot Ekkodalen, som har namn etter dei spesielle ekkoa som oppstår i den skålforma dalen. Langs bredda av eit lite vatn står musikarane i NyNorsk Messingkvintett vendt vekk i frå publikum og mot fjellsida. 

LES OGSÅ samtalen mellom Magnar Åm og journalist Bodil Maroni Jensen, «ditt avtrykk i tida», i anledning komponistens 70-årsdag i 2022 

Konserten opnar med Cecilie Ore sitt A Cuckoo’s Cry, og svevande, atonale klangar breier seg utover den vesle dalen. Ekkoet er verkeleg heilt unikt, når lyden susar mellom fjellveggane kjem han attende som ein underleg klokkeklang.

Stundom, i meir staccato parti, får ekkoa eit eige liv og eigne rytmar som minner om Steve Reich sitt Different Trains – sannsynlegvis ein ganske utilsikta del av konserten, men desto meir kjærkomen. Lyden av instrumenta blir samstundes nær og fjern, det er ikkje noko ved den mosegrodde vassbredda for lyden å resonnere mot, men ekkoet som er så langt unna har ein utruleg, trolsk resonans.

Deretter, musikk frå to lokale komponistar, Bert Handrick og Sander Andersen. Handrick sitt Skuggar vekslar mellom fritonale koralparti og meir gestiske delar. Andersen sitt stykke Fjellfoten er meir konvensjonelt i harmonikken. Han er ein ung komponist frå Volda, og tydeleg prega av tonespråket til Ståle Kleiberg. Det er eit fint lite stykke, fullt av sørgmodig kontrapunkt, og eg gler meg til å sjå kva det blir av denne nyfikne komponisten.

Medan eg høyrer på desse to stykka tenkjer eg over at når musikarane står med ryggen til publikum, er det som om dei ikkje spelar til oss i det heile tatt. Det er ikkje mine øyrer dei spelar for, det er dei steile fjellsidene, snøen som framleis ligg der så høgt oppe. Dei spelar til dei urørlege øyrene til lyngen og fjellet. 

NyNorsk Messingkvintett, her frå då dei blei utropt til Årets utøver 2021 av Norsk Komponistforening. (Foto: Terje Aalrust)

Konserten vart avslutta av Bjørn Bolstad Skjelbred sitt 5 stykker om stillhet, skrive for NyNorsk Messingkvintett i fjor. Her spelte musikken, akustikken og musikarane verkeleg på lag. Dei innadvendte, tette klangane til Skjelderup kledde den tørre, vattaktige klangen utruleg godt, og musikarane fylte på eit vis heile forgrunnen i høyrsla mi, medan ekkoa dansa sin eigen dans høgt oppe mellom fjelltoppane.

Ei “dyrare” kjøpt konsertoppleving skal ein leite lenge etter. To timar gonge og 500 meter over havet – eg har aldri jobba så hardt for å overvære ein konsert.

Men her oppe i fjellheimen oppstår likevel ei fantastisk, personleg sfære. Eg ser det vesle publikummet som ein patrulje små maur, aleine i dette enorme landskapet. Me er så vande med å ha musikken parat, strøymbar, klar til å bli høyrd på, men å streve seg opp til denne konserten gjorde at eg sette mykje meir pris på konserten enn om eg berre kunne køyrd heilt opp. Og eg må springe heile vegen ned att, i altfor dårlege sko og syltynn silkeskjorte, for å rekke siste ferje heim.

Eg er altså absolutt ikkje noko fjellgeit, så den litt meir fredsommelege naturen som omkransar Rotevatnet i Volda – og dermed Rotevatnkonserten – passar meg mykje betre.

Denne konserten starta med Ervingen Blandakor og musikk frå dirigenten deira, Eivind Lied. Eg har stor sans for den litt upolerte klangen i slike amatørkor, men det fyrste dei gjorde var å klatre opp i eit klatrestativ for å syngje eit stykke Lied har skrive, som handlar om brubygging. Poenget med dette gjekk meg i grunn ganske hus forbi, men musikken var fin, og Lied skriv godt for koret.

Etter dette vandrar heile publikummet langsmed Rotevatnet til ein kommunal badeplass, og eg hamnar i prat med dagens komponist, Kristin Bolstad. Ho held i dag til i Oslo, men studerte ein gong i tida musikk i Volda, og kunne fortelje at ho den gong skreiv bachelorstykke til den gamle symjehallen her, slik at det å no skrive for det meir “vaksne” Rotevatnet på eit vis var å slutte ein sirkel.

[Det] er forfriskande å høyre prat om samtidsmusikk fullstendig reinsa for tekniske flosklar.

Både Bolstad og Åm gjekk heile vegen i lag med oss, prata med gamle kjende og gjorde seg tilgjengelege – dei løyste opp den barrieren ein vanlegvis opplever på konsert. Dei blir ekte menneske, ikkje berre eit namn på eit program. Brått kjem ikkje musikken frå ein diffus kunstnar, men frå denne dama i det blå skjørtet som prata så fint om den gamle symjehallen.

Halvvegs stoppar prosesjonen, og dei to komponistane tek ein prat med oss om musikken me skal høyre. Bolstad snakkar om kva kjensler og stemningar som ligg til grunn for musikken, og eg må seie det er forfriskande å høyre prat om samtidsmusikk fullstendig reinsa for tekniske flosklar.

Samtidsmusikken har liksom ein forse med intellektuell forståing, og eg trur at det mange meiner når dei seier samtidsmusikk er noko for berre spesielt interesserte, eigentleg er rotfesta i at denne intellektualismen ofte ikkje er relevant for korleis dei høyrer på musikk. Derfor er det godt når fagfolk faktisk tek tak i kjenslebasert lytting på denne måten, og eg håpar fleire komponistar tek opp same tråd.

Komponist og dirigent Kristin Bolstad i Rotevatnet under tonehimmel 2023. (Foto: Robert Skeide)

Og musikken hennar er full av både kjensler og drama. I det fyrste stykket, Vage spor, har alle dei fem musikarane i NyNorsk Messingkvintett vorte plasserte i kvar sin robåt ute på vatnet, posisjonert rundt Bolstad, som både syng og dirigerer.

Musikken vekslar mellom tjukke, fritonale klangar, utforsking av enkelttonar og ordlaus song frå Bolstad som minner mest om frustrerte utrop retta til naturkreftene og eit ubarmhjartig univers. Når musikarane er så langt unna kvarandre oppstår også ei utruleg effektiv romleggjering av musikken. Når tonar fyk mellom instrumenta kjennes det nesten som digital panorering – plasseringa gjer at musikken blir fysisk på ein heilt unik måte.

SJÅ OGSÅ videointervju med Magnar Åm i Mistral blåsekvintetts prosjekt Nordavind i Ballade video

Musikken skildrar ei valdsam einsemd, som om denne kvinna står aleine på ein fjelltopp og musikken som svarar ho er ekkoet av ei verd som ikkje bryr seg om sorga hennar.

Så følgde eit stykke for solo kontratenor, skrive for og framført av Sean Bell, Det som du ser. Bell har ei utruleg sensitiv stemme, som ikkje kunne kledd musikken betre. Han opnar med små motiv og tekst om å vere ein annan enn folk trur ein er. Bell står i svart dress, berrføtt i strandkanten, og brått veks eit usynleg kor fram frå ein skjult høgtalar i tett polyfoni. Stemmene forsvinn plutseleg, kjem tilbake, dei glir inn og ut av musikken. Kan hende dei er alle andleta me syner fram for verda.

Kontratenor Sean Bell i Rotevatnet under tonehimmel 2023. (Foto: Robert Skeide)

Til slutt står Bell der taus, medan dette koret av skrømt syng rundt han. Så er det over, dei nakne ungane som har vore tilfeldige tilskodarar byrjar å springe og hyle igjen, og den vesle verda musikken har skapt er borte.

Tonehimmel har vore ei heilt spesiell oppleving. Ein ting er dette med kor samtidsmusikken skal bu, om han kan ha ein heim i bygde-Noreg. Men like mykje har eg tenkt over kva ein konsert eigentleg kan vere, korleis ein komponist kan interagere med publikum, og kva omgjevnader faktisk gjer med musikken.

Dette er nok ein festival som aldri vil trekkje til seg dei heilt store publikumsmassane, men kan hende er det ikkje dette ein skal strekke seg mot heller; kanskje bør ein i staden leggje til rette for at dei som faktisk kjem opplever noko heilt unikt. Eg er sikker på at alle som var innom tonehimmel i år vart etterlatne med noko av det same som meg: at dette er noko heilt spesielt.