Flyktningen

I ei raud, lun ulljakke sit ein eldre mann og spelar piano. På pianoet ligg bunkevis med notar, og på hylla bak han er det cdar, bøker og endå fleire notar. Rommet er trangt, men roleg, koseleg.

Det er Valentin Silvestrov som spelar. Ein av dei største nolevande komponistar. Videoen er frå leilegheita til Silvestrov i Kyiv i april 2021. I ein dokumentar fortel kona hans at han kvar dag står opp, set på tekjelen og set seg ved pianoet. Kvar dag, utan unntak.

Valentin Silvestrov er Ukrainas største komponist – og no er han også flyktning. Det siste skulle han helst sluppe.
– Vanlegvis, når eg reiser frå Ukraina, er alt normalt; no derimot, er situasjonen unormal. No er vi flyktningar frå bombene og missilane. Det seier Valentyn Vasylyovych Silvestrov, 85 år, flyktning.

Silvestrov bur mellombels i Berlin, og i slutten av september besøkte han Noreg og Ultimafestivalen. Ballade fekk møte komponisten før konsertane, med Roman Borys og Samantha Lavrova som tolkar. Lavrova er sjølv ukrainsk flyktning og studerer perkusjon ved Norges musikkhøgskole. Borys er canadisk-ukrainsk, født i Canada, og cellist i Gryphon Piano Trio som framførte verk av Silvestrov saman med Nordic Voices i Margaretakyrkan under Ultima. I tillegg til denne konserten framførte Oslo-filharmonien Silvestrovs 7. symfoni i Oslo konserthus.

Valentin Silvestrov vart født i Kyiv, på den tida ein del av Sovjet-unionen. I tidleg komponistkarriere var Silvestrov ein avant garde-komponist, ein musikalsk opprørar som under Stalins regime stod i opposisjon med sine «ulovlege» tonar. På eit tidspunkt skifta Silvestrov til eit anna musikalsk uttrykk. Eit uttrykk som er prega av stille, det vakre og meditative. Han har blitt samanlikna med estiske Arvo Pärts «heilage» minimalisme, der religiøse tekstar ofte inspirerer musikken.

Gjennom utgjevingar på ECM har Silvestrov fått eit større publikum, og etter krigen eskalerte i mars 2022 har musikken hans blitt løfta i støttekonsertar over heile verda, også i Noreg. Fugitive Visions of Mozart (2007), Postlude DSCH (1981–82), Farewell, O World! Farewell, O Earth! (1999) (arr. Bohdana Frolyak (2022 WP) og Prayer for Ukraine (2014) (arr. Bohdana Frolyak (2022, WP) – verka som Nordic Voices og Gryphon Piano Trio framførte i Margaretakyrkan har alle ei gjennomgåande ro i seg. Eit uttrykk som står i kontrast til den Silvestrov eg møter. Silvestrov er raskt engasjert med ein gong.
– Denne kjeltringen, denne kakerlakken har forstyrra stilla i verda! seier Silvestrov.

– Sivilisasjonen var på veg mot ei eining, eit sentralt punkt der vi hadde sloss nok, og vi byrja å setje pris på livet som menneske. Og denne musikken som er stille og forsiktig, den er kommunisert til den verda: vern om stilla, vern om freden. Men den har blitt øydelagt, og no set vi meir pris på den. Denne situasjonen viser at sivilisasjonen er skapt med små bitar i ei lenger kjede, og når du forstyrrar eit ledd og det blir øydelagt, kollapsar alt anna, forklarer Silvestrov.
– Og no har dei ikkje berre fjerna ein liten bit, men dei har øydelagt den. Og den vart øydelagt med tanks. Ukraina var sivilisert, der var velstand – kvifor gjorde han dette? Han forstyrra stilla i livet – og musikken er kopla med dette.
Borys prøvar å roe ned komponisten som engasjert gjer armrørsler i det han snakkar, så han skal rekke å omsetje inn i mellom. Vi er fort merksame på at det er vanskeleg å få med alle orda og bodskapen i det brennande engasjementet til Silvestrov.
– Alt liv som er øydelagt på grunn av hans vilje, kvart barn eller kvinne eller mann sitt liv er musikk.

Det ligg ein annan video på YouTube, frå 27. mars i år. Silvestrov har ikkje vore i Berlin mange vekene før denne videoen vart spelt inn, og her får vi høyre musikk han skreiv i det han såg den lange bilkøa mellom Ukraina og Polen. Det er variasjonar på den ukrainske nasjonalsongen. Silvestrov går roleg fram, legg frå seg brillene og spelar. Han er like inne i musikken som han var i leilegheita for eit år sidan.
Men vi høyrer ein frustrasjon i spelet, han slår på tangentane.

Det kan sjå ut som om det ikkje mangler på moglegheiter til å oppleve – eller å førebu seg på å oppleve – ukrainsk musikk i mange sjangrar. Eller er det oss som publikum som legg særleg merke til det, når det ukrainske metallbandet blir avlyst på grunn av krig, men så blir annonsert igjen? Når Kyiv kammerkor bookast over fleire måneder til fleire norske byar?

Før fellesintervjuet sit eg bakerst i benkane i Margaretakyrkan, den svenske kyrkja i Oslo sentrum, og lyttar til prøva. På eit tidspunkt set Silvestrov seg ved flygelet og spelar. Han gjentek små detaljar, som om han perfeksjonerer og smakar på dei enkle klangane. Dette er ein mann som alltid er i musikken.

Musikken er menneske, fortel Silvestrov, tilbake i intervjuet:
– Eg vil at denne skurkskapen skal ende, denne ondskapen som denne kakerlakken starta; fordi han drep musikken når han prøvar å drepe ein sivilisasjon. Alt liv som er øydelagt på grunn av hans vilje, kvart barn eller kvinne eller mann sitt liv er musikk. Det er livets musikk som blir drept akkurat no, konstaterer han.
Det gjer vondt å høyre dette. Men det er kanskje ikkje tida for refleksjon og meditasjon, tenkjer eg i det, og det gjer vondt å høyre på han; krigen er no.

Komponisten held fram:
– Musikken er inne i desse menneska som døyr. Eg vart ikkje drept, men dei som vart, hadde kanskje bedre musikk enn eg har, spør komponisten.

I det eg gjekk inn i intervjuet, var eg kanskje innstilt på å snakke om musikken som er så viktig no i denne voldsomme verda.

Som lyttar skammar eg meg nesten litt over å sentimentalisere over den vakre stille musikken til Silvestrov i det eg høyrer han fortelje om at det er vanskeleg for han å vere her og sjå at livet her går vidare som om ingenting har hendt.

– Dei blir drept med overlegg medan vi spelar i orkesteret. Vårt kollektive samfunn, utan kvart enkelt menneske, er ingenting – og utan folk, er musikken vår søppel, som eit hus utan folk i. Utan menneske er der ingen Bach, ingen Leonardo, ingen Mozart eller Beethoven. Alt er berre søppel utan menneske. Bibelen kallar eit mord av eit menneske, eit mord av Gud. Når du drep eit menneske, drep du Gud.

I vekene etter intervju og Ultima-konsert ligg ekkoet etter Silvestrovs fortvilelse i meg, medan krigen i hans heimby Kyiv berre eskalerer.