SKRUK 50 år: – Songen må ikkje bli redusert til idrett

– Det er moro med konsertar, men det er endå mykje artigare å øve, seier dirigenten, som er kalla «Trollmann med kor». Han er opptatt av «den norske klangen» – og den fann han på Færøyane.

SKRUK fyller femti år. Denne helga blir det feira med tre konsertar: Moss på fredag, Oslo laurdag og Drammen søndag (se nederst i saka for konsertoversikt, red.mrk.).

I spissen for dette svært spesielle fenomenet står Per Oddvar Hildre, alias Prots, alias «Trollmann med kor». Han har farta verda rundt på musikkvengene sine og dirigert både glade amatørar og proffe songarar, men det er SKRUK som er hans første kjærleik.

Kven er han eigentleg, denne Prots?
– Eg er ein bedehusgut frå Hildrestranda, seier han. Og blikket, der det ofte blenkjer lurt av tøys og tull, er alvorleg.

Per Oddvar «Prots» Hildre. (Foto: Marianne Lystrup)

SKRUK og Prots har reist langt og breidt. Dei byrja rett nok med norske bedehussongar, men sidan har dei hatt prosjekt i Latinamerika, i gospel-lendet i USA, mellom utryddingstrua munkar i Tyrkia, til klangverda i Aserbajdsjan, i Irans persiske kulturlandskap og no sist saman med Frode Fjellheim inn i samiske klangar. Denne ustoppelege trongen til å brøyte nytt land og finne på noko, har lege i han heilt frå han var liten.

Uvøren bajas
– Eg var ein energibunt. Fór og fiska på ettermiddagane, eller sparka ball. Eg fekk eigen båt då eg var ni år: ein fjorten fots færing. Mor lika ikkje at eg fór på sjøen åleine. Ho stod i glaset og såg etter meg. Ein gong rodde eg heilt ut i leia der Hurtigruta gjekk. Der sette eg eine foten opp på ripa og rugga båten så han tok inn vatn. Då gjekk det ti minutt, og så kom det ein båt frå land, fossroande. Ho hadde ringt ein nabo. Eg var litt bajas – uvøren, heiter det heime.

 – Ei heidersnemning det, for ein gut?

– Ja.

Trongen til å tøye grenser heldt fram då han kom på kristen folkehøgskule i 1965. Han kom heilt på kant med ein av lærarane. Så frekk var han at han fekk nedsett karakter i orden og åtferd. Det var den einaste karakteren som talde, så då gjekk han året om att.

Det var på folkehøgskulen han blei til Prots. Mest alle gutane hadde kallenamn. SKRUK er òg døme på den same hangen til å lage stutte kallenamn. Sunnmøre Kristelege Ungdomskor blei ikkje skipa før fleire år seinare, men elden som skulle til, vart tend alt då han var barn.

Elden som skulle til vart tend alt då Per Oddvar Hildre var barn. På folkehøgskulen ble han Prots, gutfanten frå Hildrestranda, trollmannen med kor. (Foto: Marianne Lystrup)

Lengt etter ankerfeste?
– Eg var vel åtte-ni år då Sunnmøre Kristelege Mannskor, leia av Johan H. Grimstad, kom til bedehuset heime og heldt konsert – nei, musikkandakt! Det var ei fantastisk oppleving. Visst hadde vi strengemusikk der heime, men han gjorde aldri noko sterkt inntrykk på meg. Men då mannskoret kom, med sine voldsomt djupe bassar, sat eg som fjetra og bestemte meg for at eit slikt kor ville eg vere med i når eg blei stor, fortel Prots.

Kan hende er det den maskuline sunnmørsnaturen med ville bylgjer mot strender der fjella stig steilt mot sky, som har skapt denne fascinasjonen for djupe tonar. Ein lengt etter ankerfeste? Men då det blei gutfanten frå Hildrestranda sin tur, blei det blandakor. Og SKRUK har alltid sidan vore kjent både for sine djupe bassar og klokkeklåre, lyse kvinnestemmer.

Ung dirigent med disiplinutfordring
Eit par andre kor og dirigentar vart òg viktige for Prots. Fyrst KM-koret som Ingolf Håkon Teigene dreiv på Hareid. Teigene kom seinare til Volda der han dirigerte Vårvon-koret ei tid. Då den neste dirigenten vart sjuk, hadde Prots i mellomtida markert seg som ein inspirerande allsong-leiar. Fredrik Mork Håskjold som song i Vårvon-koret, bad han om å ta over. Prots var ikkje sein å be. Klar som eit frø i våt vårjord.

SKRUK på Haugsholmen, august 1976. (Foto: Marianne Lystrup)

Men korleis skulle han setje seg i respekt som leiar for desse jamnaldringane, som hadde lagt seg til ei temmeleg slapp øvingsrutine? Han var sjølv student på lærarskulen i Volda. Enno ein gong blar Prots attende til barndommen for å forklare:

Lærdommen frå onkel Peder
– Ein gong eg var elleve år, skulle eg og syskenbarnet mitt flytte noko høy, men traktoren til onkel Peder stod i vegen. Det var ein gammal bil som var bygd om til traktor. Eg bad syskenbarnet mitt om å flytte traktoren, men han torde ikkje. Då sette eg meg oppi, for eg hadde sett korleis dei køyrde. Traktoren starta utan nøkkel. Eg visste kvar det var kløtsj og gir, sette bilen i gir og køyrde. Men eg visste ikkje korleis ein skulle stoppe. Det var ein kraftig motor, så jamvel om eg hang i rattet og trakka på bremsa av all kraft, hoppa han berre framover! Syskenbarnet mitt låg på marka og heldt seg på magen og lo. Eg fór gjennom eit elektrisk gjerde og enda med traktornasen ned i myra. Klokka var vel fem på ettermiddagen, men eg sprang beint heim og la meg. Mor lurte på kvifor, men ho fekk ikkje noko godt svar. Etter ei tid ringde telefonen, og då ropa ho: «Per! Han onkel vil snakke med deg. Han er oppi løa no.»

– Eg måtte gå dit. Der dreiv onkel Peder og måka under kyrne. Eg stod borte ved døra og venta. Onkel sa ingenting, tok seg god tid og gjorde alt arbeidet grundig. Eg venta og grudde meg. Då han endeleg var ferdig, sette han vekk reiskapen og kom bort til meg: «Knapp ned brokja.» Eg knappa ned. «Bøy deg framover.» Eg bøygde meg. Så gjorde han eit lite klaps på meg bak, og så var det ferdig. «No skal vi få opp bilen», sa han. «Sett deg inn og styr, så skal eg få tak i grannen som kan slepe han opp med traktoren sin.» Han kunne sjølvsagt greidd det utan at eg sat der, men berre det pedagogiske knepet der … det var heilt nydeleg.

Fekk respekt
– Denne opplevinga kom til nytte då eg skulle byrje med koret. Gruppa var stor, og eg måtte ha disiplin. Dei var femti songarar då eg tok over, men folk kom og gjekk som dei ville. Så ein dag vi var alle, sa eg på slutten: «Neste gong eg kjem hit, skal alle sitje på plass, eller så har de ikkje dirigent lenger. Og de skal hente meg med drosje.» Slik vart det. Dei henta meg med drosje, og alle sat på plass. Vi fekk veldig god konsentrasjon og eg hadde sett meg i respekt. Koret blei større og større, så etter ei tid var vi over åtti medlemmer. Vi øvde og øvde i fleire månader, og ved juletider reiste vi på turné. To bussar rundt på heile Sunnmøre.

Prots som ung kordirigent. (Foto: Marianne Lystrup)

SKRUK fødd
Då Prots skulle i sivilteneste i Kristiansund i 1973, blei det problem å få til øving kvar veke. Han var ille til mote og sat på hybelen og stura. Då kom han på korleis Sunnmøre Kristelege Mannskor var bygd opp. Dei øvde berre kvar påske. Striøvde nokre dagar og fór så på tur. Det vart sendt brev til alle i Vårvon-koret og alle som hadde sunge der før, ja, alle dei kjende som ville vere med i kor, at dei kunne kome til øving i Volda i påska. Tretti-førti personar møtte opp, og det var så kjekt at dei avtalte å møtast att allereie til sommaren. SKRUK var fødd.

Den norske klangen fann eg på Færøyane.

Læremeistrane
På ein av dei første sommarsamlingane hadde dei korseminar med Kåre Hanken, kyrkjemusikar frå Ålesund. Han hadde vore i USA og sunge under den vidgjetne dirigenten Leland B. Sateren, og etterpå kome heim og gitt korsong eit heilt nytt preg. Prots var imponert. Men sidan kom det andre inspirasjonskjelder:

– Då eg fekk songundervisning, var «Bel canto» det store idealet for songlæraren min. Men for domorganist Magnar Mangersnes i Bergen var tyske gutekor det store. Domkantoren i Oslo, Terje Kvam, som eg vart kjend med etter kvart og fekk jobbe i lag med, hadde den feminine, engelske lyden som førebilete, og Carl Høgseth søkte den italienske lyden av madrigalar. Og så var det Kåre Hanken med den amerikanske lyden. Du hadde alle desse og merka at det lét forskjellig avhengig av kva for ideal som låg føre. Eg tenkte: Desse store kulturnasjonane som vi har hatt slik respekt for, gjer at vi trur det er slik det skal vere. Men vi er nordmenn! Vi må våge å stige ut av skapet med vår eigen lyd!

Den norske klangen
 – Kva er den norske klangen?

– Den norske klangen fann eg på Færøyane. Eg var der og fekk ei fantastisk oppleving. Det byrja i sekstida på kvelden. Folk sat rundt borda og fekk velkomstdrykk og mat. Så byrja nokon å syngje på ein folketone. Dei tok kvarandre i hendene og sat og slo i bordet – eg trudde dei skulle rive ned huset! Så spratt dei opp og ut på golvet. Og så dansa dei. Denne dansen gjekk heile natta. Eg skulle med ei ferje neste morgon klokka sju, og då eg fór, høyrde eg enno kor dei song og dansa. Dei hadde ein forsongar som kunne alle versa. Det var over tusen. Han song til auga gjekk i kvitt. Ekstase. Då drog dei han ut og lufta han, og ein annan tok over og leia songen. Eg fekk om lag same kjensla som ein gong i New Orleans. Der dansar og syng dei seg òg til ekstase. Det var ei religiøs oppleving.

– Men dette var vel ikkje den norske klangen?

– Det var den norske klangen! Eg kjende: No er eg heime i lag med han Johan H. Grimstad. Dette er lyden av han Johan, og lukt av tare, fjøre, sjø og stein akkurat som på Hildre.

Han er oppglødd no, Prots. Vi merkar korleis denne fagkunnskapen renn i hjarteblodet hans. Han meiner det handlar om å fri seg frå trongen til å imponere og konkurrere, og i staden formidle – vere ekte og naturleg. Det tok heller ikkje lang tid før SKRUK vart kjent for sin heilt særmerkte klang. Ein meldar i Dagens Næringsliv skreiv: «Det er forunderlig med dette koret som jeg har fulgt siden de startet, at lyden er den samme. Når du hører dem på radioen, hører du med en gang at det er SKRUK.»

Leikande menneske
– Kva er det som gjer dette – som gjer SKRUK til SKRUK?

– SKRUK er ein flokk med homo ludens – leikande menneske. Songen er ein leik for oss, sjølv om vi tar han på ramme alvor. Vi har ein gjeng lojale folk  som bakkar kvarandre opp. Dei spør ikkje: «What’s in it for me?», men i staden: «Kan eg få til å bety noko her?»

Prots fortel ei historie for å få oss til å skjønne kva han meiner. Han gjer ofte det. Denne handlar om ei oppleving på ein «penjabar» i Quito, Equador. Dit kom indianarane ned frå fjellet for å feste. Dei hadde med seg gitarar og charangos – strengeinstrumentet der klangkassa er laga av skallet til eit beltedyr. Heile natta heldt dei på. Fleire grupper var framme, song tre-fire songar og så kom ei ny gruppe fram. Og folk sat og drakk whiskey – rett frå flaska. Det høyrest pittoresk ut, og Prots fekk seg både ei oppleving og ei lærepenge.

Ei oppleving i Equador
– Det var heilt grusomt, quechua-songen er voldsomt skrikete. Og gitarane var ikkje stemte og det dei spela, passa heller ikkje med songen! Men så kom det fram fire gutar med gitar og charango og spela og song. Det var til og med trestemt, og reint! Det sat ein indianer med poncho bak meg. Han sat heilt urørleg heile kvelden. Eg våga meg til å snu meg mot han og kommentere: «Desse var veldig flinke!» Han rugga på seg og sa: «Si. Bueno. Pero no misterioso.»

Det blei ei aha-oppleving og ei avsløring av vår flinkheitskultur i vesten. Det gjeld å hoppe høgast, smile breiast, tene mest, ha finaste bilen – konkurranse, konkurranse. Det blir så mykje posering at vi gløymer mystikken. Det mystiske kan kome fram i leiken, når han er tatt på ramme alvor. Teknikk skal du ha, men den er berre eit verktøy som skal brukast til å utvikle det som er vårt. Eg har ein indisk kamerat som driv og komponerar. Han studerte i London og brukar teknikkar han lærte der, men på eigne songar. Det skal vi gjere òg. Vi skal bruke teknikkar vi har frå både bel canto og anna, men vi skal gjere det for å utvikle vårt eige.

Musikk som blir idrett
– Så når du seier «den norske klangen», handlar det ikkje om spesielle trekk ved våre stemmeband?

– Jau, eg trur det har med språk å gjere også. Høyr på dei djupe russiske bassane! Svenskane og Eriksontradisjonen er annleis, dei har lært i Tyskland, og finnane har sin lyd.

– Er det fint at folk har desse forskjellige lydane?

– Sjølvsagt! Det er fantastisk. I Malaysia har dei eit ordtak, som eg lærte då eg var nede på Sulawesi. Der lever kristne og muslimar hand i hand, er gifte med kvarandre og er naboar. I den regionen har dei eit ordtak: «Unity in diversity». Slik skal det vere i songen og musikken også. Derfor likar eg ikkje konkurranse i song og musikk. Alt skal vera idrett no, sukkar Prots.

Prots likar ikkje konkurranse i song og musikk. – Alt skal vera idrett no, sukkar han. (Foto: Marianne Lystrup)

Syng styggare!
Han fortel om ein gong SKRUK øvde inn eit arrangement Magnar Åm hadde skrive over Åge Samuelsen sin song «Å Jesus, du som fyller alt i alle». Der er ei avansert diskantstemme som stjerna i koret på den tida, Anne Helen Moen, song. Det var skikkeleg vanskeleg, triolar med kvintol inni triolen, men ho «naila» det. Likevel var ikkje Magnar Åm nøgd. «Det er altfor pent,» sa han. «Syng styggare!»

– Han var inne på noko, sjølv om det vel ikkje er snakk om stygt eller pent, men om det som er truverdig, seier Prots.

Pent, men svakt
Ei anna oppleving som styrkjer han i trua på den norske lyden hadde han då han var på tur med Kulturmix-koret til Aserbajdsjan. Kulturmix er eit kombinert kor- og reise-fenomen som Prots har funne opp, som har tatt norske korsongarar til mange fjerne land.

I Aserbajdsjan hadde dei konsert saman med operakoret i hovudstaden Baku. Då dei øvde saman, kommenterte operasongarane at det norske koret song så svakt, men at det var pent. Sjølve song dei med voldsom klang, og slik Prots minnest – «så mykje vibrato at du mest ikkje kunne vite om det var dur eller moll dei song!»

SKRUK i Hjørundfjord kyrkje i Ørsta, august 2017. (Foto: Tarjei Mo)

Amatørar og profesjonelle
– Korleis opplever du forskjellen på å jobbe med amatørar og profesjonelle?

– Det handlar mykje om innstilling. Amatørane er meir opne for det som skal framførast – og dessutan kikkar dei ikkje så mykje på klokka.

– Det høyrest ut som du føretrekkjer amatørar!

– Eg gjer det. Dei er mykje lettare å forme. Eg høyrde eit proffkor for eit års tid sidan – betalte songarar, som hadde halde på i ti år. Dei var på turné på Sunnmøre og i Nordfjord, saman med Eid mannskor. Eg fór til Nordfjordeid for å høyre dei. Publikum var forgapte, det er store stemmer, veit du. Men det var som om dei skulle overgå kvarandre i å syngje sterkt. Og så kunne dei ikkje det dei skulle framføre. Det er noko med at når du er proff, er det feigt å øve – du skal berre ta det frå bladet. Men resultatet var feilsynging som til og med eg som ikkje kjende repertoaret kunne høyre. Men så kom Eid mannskor fram, litt forlegne, amatørane, og skulle syngje, etter desse store frå hovudstaden. Og dei song jo så inderleg så du kunne gråte. Eg snakka med ein av proffane etterpå. Ein tidlegare SKRUKar som song i det koret, kom bort til meg og spurde kva eg syntest. «Vil du ha eit ærleg svar?» spurde eg. Ja, det ville han. «Eg ville heller hatt ein heil konsert med Eid mannskor. For de kan ikkje stoffet dykkar, og de er altfor opptekne av å posere og vise kor flinke de er. Då mistar eg trua på dykk. Eg kan vere imponert ei lita stund, men når eg er ferdig imponert, er det berre idrett.»

Ikkje redd for motvind
Han kan som ein skjønar vere farleg direkte, denne bedehusguten. Men det at han ikkje er redd for litt motvind, er vel òg noko han har med seg frå Hildrestranda. Dette har kome til nytte ved fleire høve opp gjennom dei ulike prosjekta med SKRUK. For gjennom samarbeidet med Erik Hillestad i Kirkelig Kulturverksted, har dei eksperimentert flittig med nye stilartar.

– Då vi kom med den latinamerikanske Slipp mine fløyter fri, var eg veldig spent på om vi ville klare å få det stuereint på Sunnmøre. Men det var kanskje så eksotisk at dei svelgde det av den grunn. Det var verre med Ytre Suløens Jass-ensemble då vi song med dei.

 – Då vart det motvind?

– Ooooooo! Etter konserten i Volda kyrkje, som er SKRUK sin heimplass, var det innlegg i lokalavisa Møre i eit heilt  år! Det var for og imot, mest imot.

– Tok du ordet eller pennen?

– Nei, det er vekkasta energi.

– Men las du det?

– Ja, vi las og koste oss. Kunst skal svi, veit du! Og jammen blei det bråk då vi spelte inn Smykker fra bedehuset i 1979 òg. Det var ein tårnveltar endå så søtt det høyrest ut. For desse gode, gamle bedehussongane var ikkje aksepterte i kyrkja på den tida – det var for lågkyrkjeleg. Men så tok vi eit lurt grep. Vi fekk kjende kyrkjemusikarar til å arrangere for oss. Slike som var aksepterte av dei høgkyrkjelege, Trond Kverno, til dømes. Då stilna kritikken.

Meir ramaskrik
– Men då vi gav ut Av moll er du komen til dur skal du bli i 1978, vart det også ramaskrik – denne gongen frå folkemusikkmiljøet. Vi kunne ikkje behandle folkemusikk på den måten! Og i kyrkjene vart det bråk fordi vi kom med slagverk og elektriske instrument! Organisten i Molde sa at å nytte elpiano var som å drikke altarvin av plastglas. Og organisten i Ålesund nekta oss å framføre Ak mon min vei til Kanaan fordi Marit Carlsen, som var solist, hadde ein slik spiritual-knekk på tonen. Kan du tenkje deg! Det skulle ikkje meir til. Kvar plate var det eit eller anna banebrytande med, seier Per Oddvar Hildre.

No er han klar for jubileumskonsertar, og dit kjem det representantar frå fleire av dei grensesprengande prosjekta SKRUK har skapt: Gruppa Altiplano frå Latinamerika, songaren Mahsa Vahdat frå Iran og arrangøren Siyavush Kerimi frå Aserbajdsjan.

Her kan du høyre SKRUK denne helga:
Fredag 22. september kl. 22.00: Moss kyrkje. Konserten er del av den årlege Nonstopfestivalen
Laurdag 23. september kl. 17.00: Kulturkirken Jakob, Oslo
Sundag 24. september kl. 16.00: Strømsø kyrkje i Drammen. Konserten er del av Drammen Sacred Music Festival

For meir info, billettsal og meir, sjå SKRUKs heimesider.

Red. mrk.: Intervjuer og artikkelforfatter Lystrup er gift med Erik Hillestad, som er nevnt i saken.